Eén van de belangrijkste kenmerken van de middeleeuwse Noord-Nederlandse boekversiering is de penwerkversiering of kortweg het penwerk.
Penwerkversiering bestaat uit een met de pen en gekleurde (meestal rode of blauwe) inkt aangebracht lijnenspel, dat uitgaat van grote, eveneens gekleurde (meestal blauwe of rode) beginhoofdletters of initialen.
Het komt vanaf de 13e eeuw overal in Europa voor, maar in de 15e eeuw ontwikkelt het zich vooral in de (Noordelijke) Nederlanden tot een karakteristieke versieringsmethode.
Stijlen
In de penwerkversiering uit de 15e-eeuwse noordelijke Nederlanden kan men tegenwoordig regionale stijlen herkennen. Elke stijl heeft zijn eigen karakteristieke trekken of trekjes. Zo onderscheiden we onder meer IJssel penwerk (geproduceerd in steden langs de Gelderse IJssel), Noord-Hollands, Utrechts en Zuid-Hollands penwerk.
Gouds Penwerk
Binnen het Zuid-Hollands penwerk zijn kleinere clusters te onderscheiden, waaronder het aubergine penwerk. Dit is genoemd naar een versieringselement dat de vorm van een aubergine aan kan nemen. Dit penwerk vinden we in de tweede helft van de 15e en in de vroege 16e eeuw ook in Gouda.
Er is nog een andere wat eenvoudiger versieringsstijl die eveneens wordt gerelateerd aan de Goudse boekproductie.